قطع کتاب همان اندازه درازا و پهنای کتاب است. به عبارت دیگر، قطع کتاب به طور کلی اندازه درازا در برابر پهنا (عرض) هر برگ سنجیده می‌شود، یا گاهی اندازه درازا در مقابل پهنا (عرض) جلد یک کتاب است. تعدادی از اصطلاحات به‌طور معمول برای اندازه کلی (عمومی) کتاب‌ها توسط مراکز چاپ و کتابخانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. دلیل به‌وجود آمدن قطع‌های مختلف برای کتاب، استفاده آسان‌تر یا متناسب با نوع کاربرد هر کتاب بوده است؛ برای مثال، کتابی که به‌راحتی بتواند همراه افراد باشد و فضای زیادی اشغال نکند باید مثلاً در قطع جیبی صحافی شود. استفاده از اندازه‌های مختلف در بهبود کار مؤثر خواهد بود.
آلدوس مانوتیوس، از اهالی ونیز، نخستین کسی بود که به نقش و اهمیت قطع کتاب در میزان استفاده از آن پی برد. اندازه ابداعیِ او برای کتاب، هم حمل و نقل آن را آسان می‌ساخت و هم هزینه‌های چاپ را کاهش می‌داد. قطع مورد استفاده او «قطع وزیری» بود که جانشین «قطع سلطانی» شد.
امروزه قطع کتاب نشان‌دهنده تعداد دفعات تا شدن کاغذ در چاپخانه نیز هست که منجر به تشکیل ورق‌های کتاب می‌شود. به‌طور مثال، کاغذ دوورقی با چهار صفحه در قطع رحلی، چهارورقی با هشت صفحه در قطع وزیری و هشت‌ورقی با شانزده صفحه در قطع رقعی برابر است.
انواع قطع کتاب
اکنون رایج‌ترین قطع برای کتاب، در همه‌جا، قطع وزیری است که ابعاد آن از ۱۳×۲۰ تا ۲۰×۲۶ سانتیمتر متغیر است. قطع رقعی با ابعاد ۱۵×۲۲ و قطع جیبی با ابعاد ۵/۱۶×۱۱ سانتیمتر از دیگر قطع‌های رایج محسوب می‌شوند. معمولاً در چاپ کتاب‌های هنری و نفیس از قطع رحلی و برای کتاب‌های کودکان از قطع خشتی استفاده می‌شود. باید توجه داشت ابعاد ذکر شده برای هر قطع، تقریبی است، و در برخی منابع، اندازه‌های متفاوتی ارائه شده است.
برخی قطع‌های رایج
- قطع بازوبندی: ۲×۳ سانتیمتر، بیشتر برای کتاب‌های دعا یا سوره‌ها و آیات قرآنی که در ابعاد بسیار کوچک تهیه می‌شد و با نخ یا چرم به بازو می‌بستند؛
- قطع بغدادی: اندازه دقیق این قطع مشخص نیست، ولی از گفته رشیدالدین فضل‌الله (۶۴۸؟ -۷۱۸ق)، در وقف‌نامه رَبعِ رشیدی چنین برمی‌آید که ابعادی بزرگ‌تر از نسخه‌های مرسوم داشته‌است؛
- قطع بغلی: این قطع که معادل قطع جیبی بزرگ در روزگار ماست، دارای طول و عرض تقریبی ۷×۵ سانتیمتر بوده‌است؛
- قطع بیاض یا بیاضی: از جانب طول آن باز و بسته می‌شده و شیرازه‌بندی آن از طرف عرضِ اوراق بوده که درمیان نسخه‌نویسان و کتاب‌سازان به بیاض شهرت داشته‌است. قطع بیاضی منسوب است و مخصوص به بیاض‌ها که بیشتر کتب ادعیه، زیارات و مجموعه‌های ادبی (که به خواستِ اشخاص فراهم می‌آمده) به هیئت مذکور صحافی و جلد می‌شده است؛
- قطع جانمازی: با ابعاد ۷×۱۲ سانتیمتر که معمولاً برای قرآن و کتاب‌های دعا به‌کار می‌رفته است؛
- قطع جیبی: این قطع که در گذشته به قطع «بغلی» شهرت داشته‌است دارای طول و عرض تقریبیِ ۷×۵ سانتیمتر است؛
- قطع حمایلی: قطعی بوده‌است به طول و عرض ۱۲×۶ سانتیمتر. وجه تسمیه این قطع به «حمایلی» این است که نسخه‌هایی را که در قطع مزبور بوده‌است به‌صورت حمایل روی لباس زیرین می‌آویخته‌اند؛
- قطع خشتی: از کهن‌ترین قطع‌های نسخه‌های خطی است به طول و عرض همسان و برابر، به‌شکل مربع، که طول و عرض آن مساوی است و در سده‌های نخستِ تمدن اسلامی بسیار رایج بوده‌است. هم‌اکنون اغلب برای کتاب‌های کودکان استفاده می‌شود؛
- قطع رحلی: در ابعادِ بیش از ۲۵×۳۵ سانتیمتر که به انواع کوچک، متوسط، و بزرگ تقسیم می‌شود. این قطع را به این جهت «رحلی» می‌گویند که هنگام خواندن کتابِ دارای قطع رحلی، آن را بر روی چهارپایه چوبی ـ یعنی رحل ـ قرار می‌داده‌اند. قطع مزبور دارای اندازه‌های تقریبیِ زیر است:
- رحلی کوچک: طول ۴۲، عرض ۲۷ سانتیمتر،
- رحلی متوسط: طول ۵۰، عرض ۳۰ سانتیمتر،
- رحلی بزرگ: طول ۶۰، عرض ۳۰ سانتیمتر. عموماً نسخه‌های کتاب‌هایی چون قرآن مجید، مثنوی مولوی، شاهنامه فردوسی که در مجالس و محافل قرائت و خوانده می‌شده، در این قطع بوده است.
- قطع رقعی: در اندازه ۱۴×۲۲ سانتیمتر و مطابق نظر دیگر اندازه قطعی است به طول و عرض تقریبیِ ۱۹×۱۰ سانتیمتر؛
- قطع سلطانی یا تیموری: با ابعاد ۳۰×۴۰ سانتیمتر. بیشتر نسخه‌های نفیسی را که برای شاهان و شاهزادگان در دوره تیموریان (۷۷۱–۹۱۱ق)، استنساخ می‌شد، در این قطع می‌ساختند. نمونه مشهور آن شاهنامه بایسنقری موجود در کاخ گلستان تهران است که ابعاد تقریبیِ آن همین اندازه است. این قطع در اواخر عصر مغولان و اوایل عهد تیموریان، برای کتاب‌های خطی در ایران رواج یافت که به این جهت آن را قطع تیموری نیز می‌گویند. طول و عرض تقریبیِ آن ۴۰×۳۰ سانتیمتر است؛
- طومار: اتصال اوراق کتاب به‌گونه‌ای که به‌شکل لوله درآید. معمولاً در تهیه طومارها از کاغذهایی با عرضِ کم استفاده می‌شد؛ هرچند که طول آنها بسیار متغیر بوده است. برای نگهداری طومار، اغلب محفظه‌ای به همان شکل می‌ساختند؛
- قطع نیم‌ربعی: با ابعاد ۱۰×۱۸ یا ۹×۱۷ سانتیمتر؛
- قطع نیم‌ورقی: ۲۲×۳۴ سانتیمتر که در ابعاد دیگری هم وجود دارد؛
- قطع وزیری: در گذشته دارای سه اندازه کوچک (به طول و عرض تقریبیِ ۲۱×۱۵ سانتیمتر)، متوسط (۲۴×۱۶) و بزرگ (۳۰×۲۰) بوده است.
جدول قطع‌های متداول صنعت چاپ
در این جدول اندازه‌های قبل و بعد از برش کتاب مشخص شده و تعداد صفحات کتاب‌ها، بسته به قطع آنها در فرم‌های ۶۰ در ۹۰ و ۱۰۰ در ۷۰ مشخص شده‌اند.
قطع کتاب | اندازه کاغذ (cm) | تعدد صفحه از هر طرف فرم | اندازه قبل از برش (cm) | اندازه بعد از برش (cm) |
| سلطانی | ۷۰×۱۰۰ | ۴ | ۴۹/۵×۳۴/۵ | ۴۹×۳۴ |
رحلی کوچک | ۶۰×۴۵ | ۴ | ۲۹/۵×۲۱/۵ | ۲۸/۵×۲۱ |
رحلی بزرگ (مدیران) | ۷۰×۵۰ | ۴ | ۳۳/۵×۲۴/۵ | ۳۳×۲۴ |
وزیری | ۷۰×۵۰ | ۸ | ۱۷/۵×۲۴/۵ | ۱۷×۲۳/۵ |
| رقعی | ۶۰×۴۵ | ۸ | ۲۲×۱۵ | ۲۱×۱۴/۵ |
| خشتی | ۷۰×۵۰ | ۶ | ۲۳×۲۲ | ۲۲×۲۱/۵ |
بیاضی بزرگ | ۷۰×۵۰ | ۴ | ۳۴/۵×۲۴/۵ | ۳۴×۲۴ |
| جیبی | ۶۰×۴۵ | ۱۶ | ۱۱×۱۵ | ۱۰×۱۴/۵ |
جیبی پالتویی | ۷۰×۵۰ | ۱۲ (۲۴ صفحه در۶۰×۴۵) | ۲۲×۱۱ | ۲۱×۱۰/۵ |
اندازه حاشیه قطع‌های متداول
معمولاً اندازه حاشیه مورد نیاز برای یک متن را بر پایه قطع کتاب تعریف می‌کنند که اندازه‌های متداول آن به شرح زیر است:
| قطع کتاب | حاشیه بیرون (میلی‌متر) | حاشیه داخل (میلی‌متر) | حاشیه پایین (میلی‌متر) | حاشیه بالا (میلی‌متر) |
| رقعی و وزیری | ۲۳ | ۲۳ | ۲۵ | ۳۰ |
| پالتویی و خشتی | ۲۳ | ۲۲ | ۲۰ | ۲۰ |
| رحلی تک ستون | ۳۰ | ۲۵ | ۳۰ | ۴۰ |
| رحلی دوستونی | ۲۵ | ۲۰ | ۲۵ | ۳۰ |
| جیبی | ۲۵ | ۲۰ | ۲۵ | ۲۰ |
| شعر رقعی | ۳۰ | ۲۰ | ۲۵ | ۲۰ |
منابع
- استیپچویچ، الکساندر، کتاب در پویه تاریخ، ترجمه حمیدرضا آژیر و حمیدرضا شیخی، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۳
- سلطانی، پوری و راستین، فروردین، دانشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، ذیل مدخلِ «قطع کتاب»
- صافی، قاسم، از چاپخانه تا کتابخانه، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۸۱
- «واژگان نظام کتاب‌آرایی»، در نجیب مایل هروی، کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۲، صص ۵۷۱–۸۳۲
- آشنایی با صنعت چاپ از حروف‌چینی تا صحافی، ناشر: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات
- سایت حرفه روابط عمومی